Przez dziesięciolecia naukowcy debatowali nad tym, czy nasi wymarli krewni, neandertalczycy, mieli przekonania religijne lub duchowe. Chociaż pozostawili po sobie przekonujące dowody na zachowania symboliczne, ustalenie, czy jest to równoznaczne z „religią” w naszym rozumieniu, pozostaje wyzwaniem.
Dowody: rytuały i symbolika
Odkrycia archeologiczne sugerują, że neandertalczycy angażowali się w praktyki przypominające zachowania rytualne. Należą do nich celowe grzebanie zmarłych, gromadzenie czaszek zwierząt w formacjach jaskiniowych oraz tworzenie sztuki naskalnej na ścianach i kościach jaskiń. Celowe usuwanie ptasich piór i używanie szponów orlich jako wisiorków dodatkowo wskazuje na myślenie symboliczne. Kontrowersyjnie znaleziono również dowody kanibalizmu, co skłoniło do spekulacji, czy praktyka ta miała charakter rytualny.
Te wzorce zachowań rodzą podstawowe pytania: czy neandertalczycy po prostu reagowali na swoje otoczenie, czy też przypisywali mu znaczenie? Czy kierowały nimi motywy duchowe, czy po prostu względy praktyczne, takie jak pozbycie się ciał?
Eksperci się z tym nie zgadzają
Eksperci nie są zgodni co do tego, czy takie zachowanie kwalifikuje się jako „religijne”. Niektórzy, jak na przykład Patrick McNamara, profesor neurologii na Uniwersytecie Bostońskim, twierdzą, że neandertalczycy prawdopodobnie praktykowali formę szamanizmu charakteryzującą się wizjami i doświadczeniami religijnymi. Jako przekonujące dowody wskazuje na rytualne umieszczanie czaszek w „ołtarach” jaskiń oraz dowody „niedźwiedziego ceremonializmu” – kultu niedźwiedzi, czego dowodem jest celowe umieszczanie czaszek niedźwiedzi w jaskiniach.
Inni, jak Robin Dunbar, psycholog ewolucyjny z Uniwersytetu Oksfordzkiego, uważają, że zdolności poznawcze neandertalczyków były niewystarczające dla złożonych systemów teologicznych opracowanych przez Homo sapiens. Chociaż mogli doświadczyć podziwu i zachwytu, Dunbar sugeruje, że brakowało im zdolności umysłowych w zakresie subtelnych systemów wierzeń, które kojarzymy z religią.
Antropolog Margaret Boone Rappaport zgadza się z tym, dodając, że struktura mózgów neandertalczyków – szczególnie przedklinka mniejszego, obszaru związanego z wyobraźnią i percepcją – prawdopodobnie ograniczała ich zdolność wyobrażania sobie abstrakcyjnych bóstw lub złożonych ram teologicznych.
Trudność interpretacji
Karel Kuipers, archeolog z Uniwersytetu w Lejdzie, ostrzega przed narzucaniem nowoczesnych interpretacji zachowań neandertalczyków. Na przykład grzebanie zmarłych mogło być raczej praktycznym rozwiązaniem problemu rozkładu niż praktyką duchową.
Ostatecznie ustalenie, czy neandertalczycy wierzyli w religię, ogranicza fakt, że na temat ich myśli możemy jedynie spekulować na podstawie szczątków fizycznych. Ich światopogląd pozostaje nieuchwytny.
Wniosek
Chociaż neandertalczycy przejawiali zachowania wskazujące na rytuały i symbolikę, nie jest jasne, czy praktyki te są równoznaczne z religią. Debata uwydatnia trudności w interpretacji przeszłości, zwłaszcza jeśli chodzi o wymarłe gatunki, których świat mentalny i duchowy pozostaje w dużej mierze nieznany. Dostępne dowody sugerują, że neandertalczycy wykazywali się znaczącymi zachowaniami, ale pytanie, na które być może nigdy nie uda się ostatecznie odpowiedzieć, czy wynikało to z wiary w siły nadprzyrodzone.
